पृथ्वी
सौर मंडळातील सूर्या पासून तिसरा ग्रह
पृथ्वी हा सूर्यमालेतील सूर्यापासूनच्या अंतरानुक्रमे तिसरा तर आकारानुक्रमे पाचवा ग्रह आहे. सूर्यमालेतील खडकाळ ग्रहांमध्ये हा सर्वांत मोठा आहे. पृथ्वीला 'निळा ग्रह' असेही म्हणतात. जिथे जीवन आहे, अशी पूर्ण विश्वात ही एकमेव ज्ञात जागा आहे. पृथ्वीची निर्मिती साधारणपणे ४५७ कोटी वर्षांपूर्वी झालीअसावी आणि तिचा उपग्रह चंद्र साधारणपणे ४५३ कोटी वर्षांपूर्वी पासून तिला प्रदक्षिणा घालू लागला. हिचा व्यास १२,७५६ कि.मी. एवढा आहे. सूर्यापासून पृथ्वीचे अंतर साधारणपणे १४,९५,९७,८९० कि.मी. एवढे आहे.
पृथ्वीचे कक्षीय गुणधर्म
अपसूर्य बिंदू : १५,२०,९७,७०१ कि.मी. (१.०१६७१०३३३५ खगोलीय एकक)
उपसूर्य बिंदू : १४,७०,९८,०७४ कि.मी. (०.९८३२८९८८१२ खगोलीय एकक
अर्धदीर्घ अक्ष : १४,९५,९७,८८७.५ कि.मी. (१.००००००११२४ खगोलीय एकक)
वक्रता निर्देशांक : ०.०१६७१०२१९
परिभ्रमण काळ : ३६५.२५६ दिवस (१.००००१७५ वर्ष)
सरासरी कक्षीय वेग : २९.७८३ कि.मी./से. (१०७,२१८ कि.मी./तास)
कक्षेचा कल : ७.२५° सूर्याच्या विषुववृत्ताशी
असेंडिंग नोडचे रेखावृत्त : ३४८.७३९३६°
उपसूर्य बिंदूचे अर्ग्युमेंट : ११४.२०७८३°
कोणाचा उपग्रह : सूर्य
उपग्रह : १ (चंद्र)
सरासरी त्रिज्या : ६,३७१.० कि.मी.
विषुववृत्तीय त्रिज्या : ६,३७८.१ कि.मी.
धृवीय त्रिज्या : ६,३५६.८ कि.मी.
फ्लॅटनिंग : ०.००३३५२८
परीघ : ४०,०७५.०२ कि.मी. (विषुववृत्तीय)
४०,००७.८६ कि.मी. (रेखावृत्तीय)
४०,०४१.४७ कि.मी. (सरासरी)
पृष्ठभागाचे क्षेत्रफळ : ५१,००,७२,००० कि.मी.² [१]
१४,८९,४०,००० कि.मी.² जमीन (२९.२ %)
३६,११,३२,००० कि.मी.² पाणी (७०.८ %)
घनफळ : १.०८३२०७३ × १०१२ कि.मी.³
वस्तुमान : ५.९७३६ × १०२४ किलोग्रॅम
सरासरी घनता : ५.५१५३ ग्रॅ./सें.मी.³
पृष्ठभागावरील गुरुत्वाकर्षण (विषुववृत्ताजवळ) : ९.७८०३२७ मी./से.² (०.९९७३२g)
मुक्तिवेग : ११.१८६ कि.मी./से. (४०,२७० कि.मी./तास)
सिडेरियल दिनमान : ०.९९७२५८ दिवस (२३ तास ५६ मि.०४.०९०५४ से.)
विषुववृत्तावरील परिवलनवेग : ४६५.११ मी./से.
आसाचा कल : २३.४३९२८१°
उत्तर धृवाचे अक्षवृत्त : ९०
परावर्तनीयता (: ०.३६७)
पृष्ठभागाचे तापमान : सेल्सियस केल्व्हिन
किमान सरासरी कमाल
-८९° १४° ५७.७°
१८४ २८७ ३३१
विशेषणे : पार्थिव, वातावरण
पृष्ठभागावरील दाब : १०१.३ कि.पा. (समुद्रसपाटीवर)
संरचना :
७८.०८% नायट्रोजन (N2)
२०.९५% ऑक्सिजन (O2)
०.९३% आरगॉन
०.०३८% कार्बन डायॉक्साइड
बाष्प (हवामानानुसार बदलते)
पृथ्वीला स्वतःभोवती एक प्रदक्षिणा पूर्ण करण्यास २४ तास लागतात. तसेच सूर्याभोवती प्रदक्षिणा पूर्ण करण्यास ३६५ दिवस लागतात. या ३६५ दिवसांच्या कालावधीला आपण एक वर्ष म्हणतो. पृथ्वी तिच्या स्वतःभोवती फिरण्याच्या आसापासून २३.५ अंशांनी कललेली आहे आणि याच स्थितीत ती स्वतःभोवती व सूर्याभोवती प्रदक्षिणा पूर्ण करते म्हणूनच पृथ्वीवर उन्हाळा, पावसाळा आणि हिवाळा असे ऋतुचक्र सुरू असते.
पृथ्वीवर सूर्याचा प्रकाश पोहचण्यासाठी साधारणत: ८ मिनिटे २० सेकंद लागतात. पृथ्वी सूर्याभोवती लंबवर्तुळाकार मार्गाने प्रदक्षिणा पूर्ण करते. या प्रदक्षिणेमध्ये थोडाजरी फरक पडला असता तर पृथ्वीवर कदाचित जीवसृष्टी निर्माण झाली नसती; पृथ्वीची रचना, गुरुत्वाकर्षण, सूर्यापासूनचे ठरावीक अंतर आणि पृथ्वीवर असलेले वातावरण यामुळेच तिच्यावर जीवसृष्टी निर्माण झाली असावी.
पृथ्वीशिवाय इतर कोणत्याही गृहावर जीवसृष्टी नाही. पृथ्वी स्वतः चुंबक असल्याने पृथ्वीभोवती चुंबकिय क्षेत्र आहे, या चुंबकीय क्षेत्रमुळे सूर्यापासून येणारे हानीकारक किरण पृथ्वीच्या ध्रवीय क्षेत्राकडे वळतात.
नाव आणि व्युत्पत्ति पृथ्वी अथवा पृथिवी एक संस्कृत शब्द आहे ज्याचा अर्थ " एक विशाल धरा'असा होतो. एक वेगळ्या पौराणिक कथा अनुसार, महाराज पृथु च्या नावावर याचे नाव पृथ्वी ठेवले गेले. याच्या अन्य नावांमध्ये धरा, भूमि, धरित्री, रसा, रत्नगर्भा इत्यादि सम्मलित आहे. अन्य भाषेत याला जसे अंग्रेजी मध्ये अर्थ (Earth) आणि लेटिन भाषेत टेरा (Terra) म्हणटले जाते. सगळ्यी नावात याचा अर्थ एकसारखे आहे.
पृथ्वीची संरचना
आंतररचना :
पृथ्वीच्या सर्वांत वरचे आवरण म्हणजे भूकवच होय. त्याखाली प्रावरण असते. प्रावरणाखाली ब्रह्यगाभा व त्याखाली अंतर्गाभा असतो.
पृथ्वी ची आकृति अंडाकार आहे. घुमावामुळे, पृथ्वी भौगोलिक अक्षावर चपटे आणि भूमध्य रेखा जवळ उंचवटा घेतल्या सारखे दिसते. भूमध्य रेखा वर पृथ्वी चे व्यास, अक्ष-ते-अक्ष च्या व्यास पासून 43 किलोमीटर (27 मील) जास्त मोठा आहे. अशा प्रकारे पृथ्वी च्या केंद्रापासून तळापर्यंत ची सर्वात लांब चे अंतर, इक्वाप्रकारे भूमध्यवर्ती चिंबोराज़ो ज्वालामुखी च्या शिखर पर्यंत ची आहे. अशा प्रकारे पृथ्वी चे जवळपास व्यास 12,742 किलोमीटर (7, 918 मील) आहे. काही जागेची स्थलाकृति या आदर्श मापापेक्षा वेगळी दिसते. जेव्हा की वैश्विक स्तरावर हे पृथ्वीच्या त्रिज्याच्या तुलनेत नजरअंदाज केलेले दिसतें. सर्वात जास्त विचलन 0.17% चे मारियाना गर्त (समुद्रीस्तर पासून 10,911 मीटर (35,797 फुट) खाली) मध्ये आहे जेव्हा की माउंट एवरेस्ट (समुद्र स्तर पासून 8,848 मीटर (29,029 फीट) वर) 0.14% चे विचलन दर्शविते. जर पृथ्वी, एक बिलियर्ड चेंडू च्या आकारात असेल तर, पृथ्वी चे काही क्षेत्र जसे मोठे पर्वत श्रृंखला आणि महासागरीय दरी, लहान दरींसारखी दिसतील जेव्हा की ग्रहांचा अधिकतम भू-भाग, जसे की विशाल हिरवेगार मैदान आणि शुष्क पठार इत्यादी, गुळगुळीत दिसतील.
रासायनिक संरचना :
पृथ्वीच्या रचनेत खालील तत्वांचे योगदान आहे.
34.6% आयरन, 29.5% आक्सीजन, 15.2% सिलिकन, 12.7% मैग्नेशियम, 2.4% निकेल, 1.9% सल्फर, 0.05% टाइटेनियम बाकी अन्य
जीवसृष्टी :
चंद्र हा पृथ्वीचा नैसर्गिक उपग्रह आहे.
पृथ्वी पासुन चंद्राचे अंतर 3 लाख 84 कि मी आहे.
चंद्राचे गुरुत्वाकर्षण पृथ्वीच्या 1/6 पट आहे.
चंद्र :
चंद्र हा पृथ्वीचा एकमेव उपग्रह आहे. हा साधारणपणे ४५३ कोटी वर्षांपूर्वीपासून पृथ्वीला प्रदक्षिणा घालू लागला.
सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक माहिती :
महाभारतातील पृथ्वीचे वर्णन :
महाभारतामध्ये भारताच्या वर्णनाप्रमाणेच जगातील अन्य भौगोलिक स्थळांचे वर्णन आढळते. उदा. मंगोलियाचे गोबी वाळवंट, इजिप्तची नाईल नदी, लाल समुद्र, इ.
तसेच महाभारतातल्या भीष्म पर्वातील जम्बुखंड विनिर्माण पर्वात संपूर्ण पृथ्वीचे मानचित्र सांगितले आहे. ते खालीलप्रमाणे...
सुदर्शनं प्रवक्ष्यामि द्वीपं तु कुरुनन्दन | परिमण्डलो महाराज द्वीपोसौ चक्रसंस्थितः ||
यथाहि पुरुषः पश्येदादर्शे मुखमात्मनः | एवं सुदर्शनद्वीपो दृश्यते चन्द्रमण्डले ||
द्विरंशे पिप्पलस्तत्र द्विरंशे च शशो महान्
याचा अर्थ- 'हे कुरुनन्दन ! सुदर्शन नावाचे हे द्वीप चक्राप्रमाणे गोलाकार स्थित आहे. ज्याप्रमाणे पुरुष आरशात आपला चेहरा बघतो, त्याचप्रमाणे हे द्वीप चंद्रावरती दिसते. याच्यातील दोन अंशांमध्ये पिंपळाची पाने आणि दोन अंशांमध्ये मोठा ससा दिसतो.'
आता याप्रमाणे कागदावर रेखाटन केल्यास आपल्या पृथ्वीचे जे मानचित्र बनते, ते आपल्या पृथ्वीच्या वास्तव चित्राशी तंतोतंत जुळते.
अतिरिक्त माहिती :
पृथ्वीच्या उत्पत्ती नंतर भौगोलिक आणि जैविक प्रक्रियांनी तिच्यात खूप परिवर्तन झाले आहे. पृथ्वी आपल्या अक्षाभोवती पश्चिमेकडून पूर्वेकडे फिरते. पृथ्वी तळाच्या उंचीचा हिस्टोग्राम पृथ्वीच्या तळावर पाण्याची विपुलता एक अद्भूत वैशिष्ट्य आहे जे सौर मंडळाच्या अन्य ग्रहांपासून या "निळ्या ग्रहाला" वेगळे करते. पृथ्वीच्या जलमंडळात मुख्यतः महासागर आहे. परंतू तांत्रिक रूपेण दुनियेत उपस्थित इतर पाण्याचे स्रोत, जसे: अंतर्देशीय समुद्र, तलाव, नदी आणि 2,000 मीटर खोल भूमिगत पाण्यासहित यात सामावले आहे. पाण्यातील सर्वात खोल जागा 10,911.4 मीटर खोल प्रशांत महासागर मध्ये मारियाना ट्रेंचची चैलेंजर डीप आहे.
महासागरांचे द्रव्यमान सुमारे 1.35×1018 मीट्रिक टन किंवा पृथ्वीच्या एकूण द्रव्यमान चे 1/4400 हिस्सा आहे. महासागर सुमारे 3682 मीटर खोल 3.618×108 किमी2 क्षेत्रफल मध्ये पसरलेला आहे.
राहण्याची क्षमता :
जीवन टिकवून ठेवणारा एक ग्रह म्हणजे जगणे अस्तित्वात नसले तरीसुद्धा राहण्यायोग्य असे म्हटले जाते. पृथ्वी द्रव पाणी पुरवते. एक वातावरण जेथे जटिल सेंद्रिय अणू एकत्र येऊन संवाद साधू शकतात आणि चयापचय टिकवून ठेवण्यासाठी पुरेशी ऊर्जा देऊ शकतात.
पृथ्वी बद्दल महत्वाची माहिती
सूर्यमालेतील सर्व ग्रहांमध्ये आपली पृथ्वी हा एक असा ग्रह आहे ज्यावर जीवन जगणे शक्य आहे म्हणून “धरणी स्वर्ग आहे” असे संबोधित केले जाते. आपले शास्त्रज्ञ पृथ्वीवरील गूढ रहस्य सोडविण्यासाठी प्रयन्त करत आहेत. तर चला मग जाणून घेऊया पृथ्वी बद्दल अशी काही माहिती ज्याबद्दल तुम्हाला माहिती नसेल.
१. या पृथ्वी वरील माणसांपेक्षा जास्त सूक्ष्म जीवाणू एक चमचाभर मातीमध्ये असतात.
२. पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचा एक तृतीयांश भाग वाळवंटाने व्यापलेले आहे.
३. आपल्या आकाशगंगेत जवळजवळ २ अरब पृथ्वी सारखे ग्रह आहेत असे शास्त्रा्यांचा अंदाज आहे.
४. पृथ्वीच्या आतील भागातील तापमान सूर्याच्या तापमाना एवढे असते.
५. सुरवातीच्या काळात योग्य ज्ञान नसल्यामुळे पृथ्वी सपाट आहे असे मानले जात होते.
६. सूर्यमाले मधील पृथ्वी हा एकच असा ग्रह आहे जिथे पाणी तीन रुपात उपलब्ध आहे – द्रव, वायू आणि घन.
७. मागील ४० वर्षामध्ये पृथ्वीवरील जवळ जवळ ४०% प्राणी नष्ट झालेले आहेत.
८. सूर्यमालेतील पृथ्वी हा एकमेव ग्रह आहे जिथे पूर्ण सूर्य-ग्रहण होते.
९. सूर्य १९ लाखांपेक्षा जास्त पृथ्वी आपल्या आतमध्ये सामावून घेऊ शकतो.
१०. एका दिवसात २४ तास नसून २३ तास, ५६ मिनिटे आणि ४ सेकंद असतात. हा तो वेळ आहे ज्या मध्ये पृथ्वी, सूर्या भोवती एक चक्कर लावायला लावते.
११. आपण सतत सूर्याभोवती १,०७,१८२ कि.मी. प्रती तास या वेगाने फिरत आहोत.
१२. प्रत्येक वर्षी पृथ्वी वर जवळजवळ ५ लाख भूकंप येतात. त्यापैकी केवळ १ लाख भूकंप च समजून येतात आणि त्यातील सुद्धा १०० भूकंप हे धोकादायक ठरतात. बाकी भूकंप एवढे छोटे असतात कि आपल्याला कळात सुद्धा नाही.
१३. पृथ्वीच्या आतल्या भागात एवढा सोन आहे कि पृथ्वीची पूर्ण पृष्ठभाग सोन्याने झाकला जाऊ शकतो.
१४. २०१५ हा इतर वर्षांच्या तुलनेत एक सेकंद जास्त मोठा होता कारण पृथ्वीचे परिभ्रमण थोड्या धीम्या गतीने झाले होते.
१५. पृथ्वीचा ४०% भाग तर ६ देशांनी व्यापलेला आहे.
( रशिया, कॅनडा, ऑस्ट्रेलिया, ब्राझिल, चीन आणि अमेरिका)
१६. जर चंद्र नसता तर पृथ्वीचा दिवस ६ तास जास्त मोठा असता.
१७. पृथ्वीवरील ७१% भाग हा पाण्याने व्यापलेला आहे परंतु पृथ्वी वरील फक्त १% च पाणी पिण्यायोग्य आहे.
१८. चिली मधील अटाकामा हे पृथ्वीवरील कोरडे ठिकाण आहे. जेथे आतापर्यंत कधी पाऊस पडला नाही आहे.
१९. पृथ्वीवरील सर्वात थंड ठिकाण म्हणजे अंटार्क्टिका जेथे तापमान -93.2 अंश सेल्सिअस आहे.
२०. पृथ्वीवर दररोज १० ते २० ज्वालामुखी कुठेनाकुठे फुटत असतात व पृथ्वीवर जवळजवळ ७६० वेळा वीज प्रत्येक तासाला कुठेनाकुठे पडत असते.
२१. पृथ्वी एकमेव अशी जागा आहे जिथे आग पेटवली जाऊ शकते.
२२. सूर्यावर गुरुत्वाकर्षण इतके जास्त आहे कि पृथ्वीवरील 68 किलो ची वस्तू, सूर्यावर १९०५ किलो असते.
संकलन : गिरीश दारुंटे, मनमाड-नाशिक