डॉ. पंजाबराव देशमुख माहिती | स्वतंत्र भारताचे पहिले कृषी मंत्री

विदर्भाचा शैक्षणिक विकास, भारताची शेती, शेतकरी, बहुजन चळवळीचा इतिहास लिहिताना भाऊसाहेबांचे नाव ‘गोल्डन वर्ड’ मध्ये लिहिताना विदर्भाचे शैक्षणिक कारागीर आणि भारताच्या कृषी क्रांतीचे अग्रदूत डॉ.पंजाबराव देशमुख यांचे नाव कोरले जाईल.

आज, आपण त्यांच्या यशोगाथेबद्दल जाणून घेणार आहोत, ज्यात ते “सामाजिक विचारवंत” पासून यशस्वी “कृषी राजकारणी” बनले. दिवस, दलित, दीनदुबळ्यांचे तारणहार, आई-वडिलांचे पैसे संपले, म्हणून तरुण आधी भाऊसाहेबांकडे गेले, तर श्रद्धानंद वसतिगृहात राहून शिक्षण घेत होते. “डॉ. पंजाबराव देशमुख,” एक गरीब माणूस आणि बहुजनांचे पालक.

डॉ. पंजाबराव देशमुख (भाऊसाहेब) यांचा जन्म २७ डिसेंबर १८९८ रोजी अमरावती जिल्ह्यातील पापड गावात शेतकरी कुटुंबात झाला. भाऊसाहेबांनी तिसरीपर्यंत पापड गावातील शाळेत शिक्षण घेतले. त्यांना चांदूर रेल्वेच्या प्राथमिक शाळेत चौथीच्या शिक्षणासाठी दाखल करण्यात आले. कारंजा येथे त्यांचे माध्यमिक शिक्षण (लाड) झाले. त्यांनी अमरावतीच्या हिंदू हायस्कूलमधून मॅट्रिकच्या प्रमाणपत्रासह पदवी प्राप्त केली. मध्यंतरी शिक्षणासाठी भाऊसाहेब पुण्यातील फर्ग्युसन महाविद्यालयात गेले.

१९२० मध्ये पुढे शिक्षण घेण्यासाठी ते इंग्लंडला गेले. वैदिक साहित्य: त्याची सुरुवात आणि उत्क्रांती त्यांनी ऑक्सफर्ड विद्यापीठातून पीएचडी प्राप्त केली आणि हा ग्रंथ लिहिला. गरीबांचे दुःख दूर करण्यासाठी ते डॉक्टर बनले आणि गरीब आणि पीडितांच्या हक्कांसाठी लढणारे बॅरिस्टर झाले.

महाराष्ट्राचे भाऊसाहेब देशमुख आणि कर्मवीर भाऊराव पाटील हे दोघेही शिक्षणतज्ज्ञ. प्राचीन काळापासून उच्चवर्णीयांचे शिक्षणावर वर्चस्व आहे. प्रथम स्त्री शिक्षणाची सुरुवात महात्मा ज्योतिराव फुले यांनी केली. महिला आणि शूद्रांना शिक्षणापासून वंचित ठेवण्यात आले.

त्यांच्यासाठी प्राथमिक शिक्षण आवश्यक आहे. राजश्री शाहू महाराजांसारख्या महान व्यक्तींनी शाळा उघडल्या आणि त्यांच्या प्रयत्नांमुळे बहुजन शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले. कर्मवीर भाऊराव पाटील यांनी पश्चिम महाराष्ट्रात रयत शिक्षण संस्थेची स्थापना करून शिक्षणाला लोकांच्या जवळ आणले. पूर्व महाराष्ट्रात डॉ.पंजाबराव देशमुख (भाऊसाहेब) यांनी ही कामे पूर्ण केली.

भाऊसाहेबांनी १९३१ मध्ये अमरावती येथे शिवाजी शिक्षण संस्थेची स्थापना केली. सुरुवातीच्या काळात हे महाविद्यालय कचरा महाविद्यालय म्हणून ओळखले जात असे. तिच्याकडे आता १५४ हून अधिक संस्था आहेत आणि ही महाराष्ट्रातील अग्रगण्य शैक्षणिक संस्था आहे. महाविद्यालये, उच्च माध्यमिक शाळा, बाल मंदिरे, प्राथमिक शाळा, प्रशिक्षण केंद्रे, व्यायाम शाळा, वसतिगृहे, वैद्यकीय महाविद्यालये, अभियांत्रिकी शाळा आणि कृषी शाळा या संस्थांचा समावेश आहे.

भारताच्या कृषी क्रांतीचे प्रणेते :

शेतकरी नेते अनेक आहेत, पण शेतकऱ्याचे अश्रू पुसणारे आणि त्याची व्यथा समजून घेणारे मोजकेच आहेत. भाऊसाहेब हे शोषितांचे, शेतकऱ्यांचे तारणहार होते. भाऊसाहेबांची १९३० मध्ये वराडचे शिक्षण आणि कृषी मंत्री म्हणून नियुक्ती करण्यात आली.

त्यांनी १९३१ मध्ये कर्ज एकत्रीकरण कायद्यावर स्वाक्षरी करून कायद्यात रुपांतर केले. यापुढे शेतकर्‍यांना त्यांचे गहाण भरणे बंधनकारक नव्हते. भाऊसाहेब १९५२ ते १९६२ या काळात भारताचे कृषी मंत्री होते. त्यांनी या काळात कृषी आणि शेतकऱ्यांसाठी क्रांतिकारी कार्य केले. पंजाबी शेतकरी भाऊसाहेबांचा उल्लेख ‘पंजाबराव पंजाब’ असा करू लागले.

भाऊसाहेबांनी १९५५ मध्ये “भारत कृषक समाज” ची स्थापना केली. डॉ. राजेंद्र प्रसाद, पंडित जवाहरलाल नेहरू आणि इतरांनी १९५९ मध्ये दिल्ली येथे “जागतिक कृषी प्रदर्शना” ला हजेरी लावली. भाऊसाहेब राष्ट्रीय कृषीसह अनेक संस्थांचे संस्थापक आणि अध्यक्ष होते.

सहकारी खरेदी संघ आणि भारतीय कृषी सहकारी परिषद. जपानमधील भातशेतीमध्ये त्यांचा वापर उल्लेखनीय आहे. कल्पनेचे जनक भाऊसाहेब कृषी विद्यापीठ होते. परिणामी ‘पंजाबराव कृषी विद्यापीठ’ हे नाव विदर्भाच्या कृषी विद्यापीठासाठी योग्य आहे.

कार्यक्रम आयोजन समिती :

१९४६ मध्ये भाऊसाहेब इव्हेंट कौन्सिलवर निवडून आले. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांनी त्यांच्या कामगिरीबद्दल त्यांचे कौतुक केले. त्यांनी शिक्षण, कृषी, सहकार, अस्पृश्यता निर्मूलन आणि जातिभेद निर्मूलन यासह विविध क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. भाऊसाहेबांनी त्यांच्या अनेक संघटनांचे नेतृत्व केले आणि जपान, चीन, रशिया, अमेरिका असा प्रवास केला.

सत्याग्रह हा महाराष्ट्रातील पहिला मंदिरप्रवेश :

१३ आणि १४ नोव्हेंबर १९२७ रोजी डॉ. बाबासाहेब आणि भाऊसाहेबांनी अमरावती येथे मंदिर प्रवेशासाठी परिषद बोलावली. मंदिराचे प्रवेशद्वार उघडण्यात आले. हा महाराष्ट्रातील पहिला मंदिरप्रवेश सत्याग्रह होता. डॉ.बाबासाहेबांनी २ मार्च १९३० रोजी नाशिक येथील काळाराम मंदिराचा सत्याग्रह केला.

संकलन : गिरीश दारुंटे, मनमाड-नाशिक

------------------------------

इतरही उपयुक्त माहिती

👇🏻👇🏻👇🏻👇🏻👇🏻👇🏻👇🏻👇🏻👇🏻👇🏻

📲 शैक्षणिक WhatsApp ब्रॉडकास्ट लिस्ट JOIN करा👇🏻