युरेनस (पर्यायी नाव हर्शल) हा सूर्यमालेमध्ये सूर्यापासून सातव्या क्रमांकावर असलेला ग्रह आहे (पहिला बुध). हर्शल पूर्वेकडून पश्चिमेकडे फिरतो. तो बराचसा वायूंचा बनलेला आहे. तो व्यासानुसार तिसरा आणि वस्तुमानानुसार चौथा ग्रह आहे. युरेनस ग्रह पृथ्वीच्या तुलनेत अनेक पटींनी मोठा आहे. पृथ्वीपासून त्याचे अंतर २.८ अब्ज कि.मी. आहे. युरेनसला सूर्याभोवती एक प्रदक्षिणा पुरी करण्यास ८४ वर्ष लागतात. नासाच्या "व्हॉयेजर २" या यानाने युरेनस ग्रहाला भेट दिली आहे. इ.स. १९७७ साली पृथ्वीवरून पाठवलेले "व्हॉयेजर २" यान २४ जानेवारी १९८६ या दिवशी युरेनसच्या सर्वांत जवळ पोहोचले. तेथून ते नेपच्यून ग्रहासाठीच्या त्याच्या पुढच्या प्रवासाला निघून गेले. या ग्रहासाठी सध्या तरी (२०१९ साली) कोणत्याही नव्या मोहिमेचा विचार नाही
युरेनस :
आधुनिक काळात शोध लागलेला हा पहिला ग्रह आहे. सर विल्यम हर्शल यांनी हा ग्रह १३ मार्च १७८१ ला शोधल्याची घोषणा केली. युरेनसला हिंदी-मराठीत अरुण म्हणतात.
युरेनसचा शोध :
युरेनस हा पहिला ग्रह आहे की तो प्राचीन काळी माहिती नसला तरी त्याचे निरीक्षण मात्र केले जात होते. पण त्याला तारा म्हणून गणले जाई. विल्यम हर्शलला सुद्धा तो प्रथम धूमकेतू वाटला होता. युरेनसचा ग्रह म्हणून ओळख होण्यापूर्वी बऱ्याच वेळी त्याचे निरीक्षण केले गेले होते. परंतु त्याला तारा समजले जात होते. साधारणपणे सर्वात प्राचीन ज्ञात निरीक्षण हिप्परकोस यांचे होते. त्यांनी इ.स.पू. १२८ मध्ये युरेनसचा उल्लेख एक तारा म्हणून केला. ज्याला नंतर टॉलेमीच्या अल्मागेस्टमध्ये समाविष्ट केले गेले. सर्वात पहिले निश्चित दर्शन १६९० मध्ये झाले, जेव्हा जॉन फ्लामस्टीडने त्याचे किमान सहा वेळा निरीक्षण केले आणि युरेनस मला 34 TAURI म्हणून सूचीबद्ध केले. फ्रेंच खगोलशास्त्रज्ञ पियरे चार्ल्स ले मॉन्निअर यांनी १७५० ते १७६९ दरम्यान सलग बारा वेळा युरेनसचे निरीक्षण केले, त्यापैकी सलग चार रात्री सुद्धा निरीक्षण झाले. सर विल्यम हर्शल यांनी १३ मार्च १७८१ रोजी इंग्लंडच्या बाथ, सोमरसेट, (आता खगोलशास्त्र हर्शल संग्रहालय) येथील १९ न्यू किंग स्ट्रीट येथील त्याच्या घराच्या बागेतून युरेनसचे निरीक्षण केले आणि सुरुवातीला (२६ एप्रिल १७८१ रोजी) धूमकेतू म्हणून अहवाल दिला. हर्शल यांनी दुर्बिणीसह असे निरीक्षण केले की "हा धूमकेतू निश्चित केलेल्या लंबवर्ती कक्षेत असतो." हर्शलने आपल्या जर्नलमध्ये नोंद केली आहे: "टॉरी जवळच्या चौकोनी भागात एकतर एक न्युबुलस तारा किंवा कदाचित धूमकेतू आहे." हा एक धूमकेतू आहे, कारण त्याची जागा बदलते आहे. "जेव्हा त्याने आपला शोध रॉयल सोसायटीला सादर केला, तेव्हा त्याने धूमकेतू सापडला असे ठामपणे सांगितले, परंतु त्याची स्पष्टपणे ग्रहांशी तुलना केली.
विल्यम हर्शल - 'धूमकेतू - 227 प्रथम पाहिल्यावर माझ्याकडे असलेल्या दुर्बिणीची power चालू केली. अनुभवावरून मला ठाऊक आहे की ताऱ्यांचे व्यास power च्या प्रमाणानुसार वाढत नाहीत, ग्रहांचे वाढतात. म्हणूनच मी आता ४६० आणि ९३२ power ठेवली आणि मला असे आढळले, की या धूमकेतूचा व्यास ऊर्जेच्या प्रमाणात वाढला आहे. ज्यांच्याशी मी या धूमकेतूची तुलना केली त्या ताऱ्यांचे व्यास त्याच प्रमाणात वाढले नाहीत.'
भौतिक गुणधर्म :
युरेनस हा प्रामुख्याने वायु व अनेक प्रकारच्या बर्फांसमान बनलेला आहे. याच्या वातावरणात ८३% हायड्रोजन, १५% हेलियम, २% मिथेन व ॲसिटिलीनचे काही अंश आहेत. तर अंतर्भागात ऑक्सिजन, कार्बन व नायट्रोजन यांची संयुगे तसेच खडकाळ पदार्थ आहेत. त्याचा हा अंतर्भाग गुरू व शनी ग्रहाच्या विरुद्ध आहे. हा प्रामुख्याने हायड्रोजन व हेलियमपासून बनलेला आहे.
अक्षाचे कलणे :
सर्वात अलीकडील काळात ७ डिसेंबर २००७ रोजी युरेनसने विषुववृत्त गाठला.
उत्तर गोलार्ध वर्ष दक्षिण गोलार्ध
हिवाळी सॉलिस्टीस १९०२, १९८६ उन्हाळी सॉलिस्टीस
वर्नाल विषुववृत्त १९२३, २००७ शरद ऋतूतील विषुववृत्त
उन्हाळी सॉलिस्टीस १९४४, २०२८ हिवाळी सॉलिस्टीस
शरद ऋतूतील विषुववृत्त १९६५, २०४९ व्हर्नल विषुववृत्त
नैसर्गिक उपग्रह :
युरेनसला २७ नैसर्गिक उपग्रह (चंद्र) आहेत. या चंद्रांची नावे ही शेक्सपियर व अलेक्झांडर पोप यांच्या कथानकांमधील पात्रांची नावे आहेत. मिरांडा (Miranda), एरिएल (Ariel), उंब्रिएल (Umbiel), टायटानिया (Titania) आणि ओबेरॉन (Oberon) हे पाच प्रमुख चंद्र आहेत.
दृष्यता :
युरेनसची सरासरी दृश्यता परिमाण 0.17 च्या प्रमाणित विचलनासह 5.68 आहे, तर extremes 5.38 आणि +6.03 आहेत. साध्या डोळ्यांच्या दृश्यमानतेच्या मर्यादेजवळ चमकण्याची ही श्रेणी आहे. दृश्यतेमधील बहुतेक बदल पृथ्वीवरून सूर्याच्या प्रकाशित केल्या जाणाऱ्या ग्रहाच्या अक्षांशांवर अवलंबून असतात. युरेनसचा angular momentum शनीच्या (16 ते 20 arcseconds) आणि गुरू ग्रहाच्या (32 ते 45 arcseconds) च्या तुलनेत 3.4 ते 3.7 arcseconds दरम्यान आहे.
वातावरण :
जरी युरेनसच्या आतील भागात कोणतीही परिभाषित ठोस पृष्ठभाग नसली तरी, दूरस्थ सेन्सिंगमध्ये प्रवेश करण्यायोग्य युरेनसच्या वायूच्या बाहेरील भागास त्याचे वातावरण म्हणतात.
निर्मिती :
अनेकांचा तर्क आहे की बर्फाचे मोठे नग आणि वायूचे ढग यांच्यातील फरक त्यांच्या निर्मितीपर्यंत वाढतात. वायूच्या आणि धुळीच्या अवाढव्य फिरणाऱ्या गोलांपासून प्रीसोलर नेब्युला म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या सौर मंडळाची रचना झाली आहे.
युरेनसविषयी :
सूर्यमालेतील सातवा ग्रह म्हणजे युरेनस. बुध पासून शनी पर्यंत सर्व ग्रह नुसत्या डोळ्यांनी दिसत असले तरी शनी नंतरचे इतर ग्रह पाहण्यासाठी दुर्बिणीची आवश्यकता भासते. या ग्रहाचा शोध १३ मार्च १७८१ रोजी विल्यम हर्षल याने लावला. वास्तविक शंभर वर्ष त्याआधी हा ग्रह काही शास्त्रज्ञांनी पाहिला होता. परंतु त्याची नोंद एक तारा अशी केली गेली होती. या ग्रहाचे सूर्यापासूनचे अंतर साधारणतः २, ८७०, ९७२, २०० कि. मी. ( 19.19126393 A.U.) आहे. स्वतःभोवती एक फेरी पूर्ण करण्यास या ग्रहास १६ तास लागतात. तर सूर्याभोवती एक प्रदक्षिणा पूर्ण करण्यास यास ८४ वर्षे लागतात. युरेनसची सूर्यप्रदक्षिणा पश्चिमेकडून पूर्वेकडे असली तरी त्याचे स्वतःभोवती फिरणे मात्र पूर्वेकडून पश्चिमेकडे आहे. याचा व्यास साधारणतः ५१, ११९ कि. मी. आहे.
युरेनसचा आस ९८ अंशांनी कललेला असल्यामुळे तो घरंगळत चालल्या सारखा दिसतो. त्यामुळे कधी त्याच्या धृव भागाचे तर कधी विषुववृत्तीय भागांचे दर्शन घडते.
अंतराळयानांनी पाठविलेल्या माहितीनुसार या ग्रहाभोवती देखिल शनी ग्रहाप्रमाणे कडे आढळून आले आहे. ही कडा युरेनसच्या केंद्रभागापासून ५०, ००० कि. मी. अंतरावर आहे. पण ही कडा दुर्बिणीतून दिसत नाही.
या ग्रहास एकूण १५ चंद्र आहेत. ज्यामध्ये पाच मोठे चंद्र आहेत आणि दहा लहान चंद्र आहेत ज्यांचा शोध अलीकडेच पाठविलेल्या व्हॉएजर या यानामुळे लागला.
युरेनस आपल्या कक्षेवरून एका सेकंदाला एक मैल सरकतो. युरेनस भोवती देखिल चुंबकीय क्षेत्र असल्याचे आढळून आले आहे.
संकलन : गिरीश दारुंटे, मनमाड-नाशिक